Pierwsze w Polsce kompleksowe, obiektywne, naukowe i wolne od ograniczeń ideologicznych opracowanie ukazujące istotę fenomenu, jakim był system gospodarki socjalistycznej w ogóle, a w Polsce w szczególności. Obserwowany obecnie powrót zainteresowania interwencjonizmem państwowym, działaniami protekcjonistycznymi i antyrynkowymi, wreszcie nacjonalizacją poszczególnych fragmentów gospodarki dowodzi, że pokryzysowa gospodarka będzie zapewne znacznie bardziej "socjalistyczna" niż przed kryzysem.
Książka analizuje dogłębnie założenia teoretyczne, jak i praktyczne funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, wskazuje na jej immanentne słabości, nabiera znaczenia nie tylko historycznego, ale i aktualnego. Zrozumienie czym była gospodarka socjalistyczna jest niezbędne, aby zrozumieć współczesną gospodarkę w Polsce.
Rozdziały:
ROZDZIAŁ 1. Inspiracje ideologiczne – utopie i marksizm 17
1.1. Poprzednicy marksizmu 17
1.1.1. Wczesne utopie – Platon, Morus i inni 17
1.1.2. Spuścizna rewolucji francuskiej 21
1.1.3. Między utopią a socjalizmem 23
1.1.3.1. Claude Saint-Simon 23
1.1.3.2. Karol Fourier 24
1.1.3.3. Robert Owen 26
1.2. Marksizm o gospodarce socjalistycznej 28
1.2.1. Wprowadzenie 28
1.2.2. Fryderyka Engelsa Zasady komunizmu 31
1.3. Sfera własności – gospodarka bez prywatnych właścicieli 33
1.3.1. Imperatyw likwidacji własności prywatnej 33
1.3.2. Kształt i skutki przyszłych stosunków własnościowych 37
1.4. Sfera regulacji – gospodarka jako jedna wielka fabryka 38
1.4.1. Dlaczego system scentralizowany? 38
1.4.2. Mechanizm regulacyjny systemu scentralizowanego 41
1.5. Pozostałe odniesienia do gospodarki socjalistycznej 44
1.5.1. Teoria wartości opartej na pracy i koncepcja pracy bezpośrednio społecznej 44
1.5.2. Prymat produkcji nad konsumpcją 46
1.5.3. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna oraz przodująca rola klasy robotniczej 47
1.5.4. Zbędność normalnego pieniądza i idea pieniądza pracy 49
1.6. Pomarksowskie wyobrażenia gospodarki socjalistycznej 51
1.7. Rekapitulacja i wnioski 53
ROZDZIAŁ 2. Inspiracje praktyczne – gospodarka radziecka 57
2.1. Rosja przedrewolucyjna 58
2.1.1. Dlaczego w Rosji? 58
2.1.2. Idee społeczne i myśl marksistowska 60
2.1.3. Lenin i leninizm 63
2.2. Kapitalizm państwowy 67
2.2.1. Geneza i istota 67
2.2.2. Sfera własności 70
2.2.3. Sfera regulacji 72
Księgarnia PWN: Maciej Bałtowski - Gospodarka socjalistyczna w Polsce
2.3. Komunizm wojenny 73
2.3.1. Wprowadzenie 73
2.3.2. Sfera własności 75
2.3.3. Sfera regulacji 76
2.3.4. System finansowy i elementy gospodarki bezpieniężnej 78
2.3.5. Podsumowanie 80
2.4. Nowa Polityka Ekonomiczna 81
2.4.1. Przyczyny i uzasadnienie 81
2.4.2. Sfera własności 82
2.4.3. Sfera regulacji 85
2.4.4. Pieniądz i system finansowy 87
2.4.5. Wyjście z NEP-u 88
2.4.6. Podsumowanie 90
2.5. Stalinizm gospodarczy 91
2.5.1. Wprowadzenie 91
2.5.2. Sfera własności 92
2.5.3. Sfera regulacji – centralne planowanie 95
2.5.3.1. Instytucjonalne i teoretyczne podstawy centralnego planowania 95
2.5.3.2. Początki praktyki centralnego planowania 97
2.5.4. Szczególne instytucje sfery regulacji 98
2.5.5. Przyspieszona industrializacja, jej zasady i skutki 101
2.5.6. Dojrzały stalinizm 103
2.6. Ekonomia w okresie budownictwa socjalizmu w Rosji 106
2.6.1. Problem okresu przejściowego 106
2.6.2. Dyskusje teoretyczne okresu NEP-u 108
2.6.3. Zasady planowania centralnego i koniec niezależnej myśli ekonomicznej 110
2.6.4. Józefa Stalina Ekonomiczne problemy… 111
2.6.5. Uniwersalne implikacje 113
2.8. Rekapitulacja i wnioski 116
ROZDZIAŁ 3. Instalowanie gospodarki socjalistycznej w Polsce (1944–1948) 121
3.1. Dziedzictwo II Rzeczpospolitej i okresu okupacji 121
3.1.1. Sytuacja przedwojenna 121
3.1.2. Gospodarka na ziemiach polskich w okresie wojny i okupacji 123
3.1.3. Deklaracje programowe ważniejszych sił politycznych 124
3.1.3.1. Deklaracja PPR 125
3.1.3.2. Deklaracja Rady Jedności Narodowej 125
3.1.3.3. Manifest PKWN 127
3.2. Wyłanianie się nowego systemu gospodarczego (1944–1946) 128
3.2.1. Rozwój sytuacji politycznej i gospodarczej – demokracja ludowa 128
3.2.2. Koncepcje ekonomiczne partii politycznych 130
3.3. Koniec złudzeń – w kierunku modelu radzieckiego (1947–1948) 133
3.3.1. Sytuacja polityczno-gospodarcza i jej zewnętrzne determinanty 133
3.3.2. Spory teoretyczno-ideologiczne 136
3.3.3. Dyskusja CUP-owska 137
3.4. Zmiany systemu gospodarczego – sfera własności 141
3.4.1. Nacjonalizacja przemysłu 141
3.4.1.1. Okres przed ustawą nacjonalizacyjną 141
3.4.1.2. Ustawa nacjonalizacyjna i jej skutki 143
3.4.2. Upaństwowienie sektora bankowego 145
3.4.3. Reforma rolna 147
3.4.4. Tworzenie nowych przedsiębiorstw państwowych 149
3.4.5. „Bitwa o handel” i przejęcie własności drobnokapitalistycznej 151
3.5. Zmiany systemu gospodarczego – sfera regulacji 154
3.5.1. Planowanie ogólnogospodarcze 154
3.5.2. Problem stanowienia cen 156
3.5.3. Zarządzanie gospodarką narodową 158
3.5.4. Partycypacja załóg pracowniczych w zarządzaniu przedsiębiorstwami 161
3.5.5. Inne regulacje antyrynkowe 162
3.5.5.1. Regulowanie wynagrodzeń 162
3.5.5.2. Regulacje siłowe 164
3.6. Rekapitulacja i wnioski 165
ROZDZIAŁ 4. Stalinizm i odwilż (1949–1958) 168
4.1. Gospodarka okresu stalinowskiego 168
4.1.1. Koncepcja uprzemysłowienia i plan sześcioletni 168
4.1.1.1. Teoretyczne przesłanki industrializacji 168
4.1.1.2. Plan sześcioletni. Założenia i cele 169
4.1.1.3. Przebieg realizacji planu sześcioletniego 171
4.1.1.4. Efekty planu sześcioletniego 173
4.1.2. Dokończenie zmian w sferze własności 175
4.1.2.1. Kolejny etap nacjonalizacji 175
4.1.2.2. Próba kolektywizacji wsi 178
4.1.3. Likwidacja resztek rynku i nowe zasady regulowania gospodarki 179
4.1.4. Kształtowanie przedsiębiorstwa socjalistycznego 180
4.1.5. Polska myśl ekonomiczna w okresie stalinizmu 184
4.1.6. Rekapitulacja i wnioski 185
4.2. Odwilż połowy lat 50. i jej skutki 188
4.2.1. Ogólna sytuacja polityczna za granicą i w kraju 188
4.2.1.1. Okres przed rokiem 1956 188
4.2.1.2. Przełomowy rok 1956 190
4.2.2. Krytyka dotychczasowej polityki gospodarczej 191
4.2.2.1. Okres do VIII plenum KC 191
4.2.2.2. Wystąpienie Władysława Gomułki na VIII plenum KC 193
4.2.3. Idea samorządności pracowniczej i zmiany funkcjonowania przedsiębiorstw 194
4.2.3.1. Rozwój i upadek rad robotniczych 194
4.2.3.2. Od modelu scentralizowanego do modelu mieszanego 196
4.2.4. Pozostałe skutki październikowego przełomu 199
4.2.5. Szybki koniec odwilży 202
4.3. Rekapitulacja i wnioski 203
ROZDZIAŁ 5. Dojrzały socjalizm (1959–1981) 206
5.1. Nasza mała stabilizacja 206
5.1.1. Drugi etap uprzemysłowienia i jego uwarunkowania 206
5.1.2. Stagnacja na niskim poziomie 208
5.1.2.1. Słabnące tempo rozwoju 208
5.1.2.2. Nieśmiałe próby poprawy sytuacji 209
5.1.2.3. Zastój sektora prywatnego 211
5.1.2.4. Namiastki normalności 212
5.1.3. Próby usprawnienia systemu funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych 214
5.1.4. Niewydolność siermiężnego socjalizmu 217
5.2. Gierkowska prosperity i jej upadek 219
5.2.1. Idee ekonomiczne nowej ekipy 219
5.2.2. Okres wzrostu 222
5.2.3. Koncepcja Wielkich Organizacji Gospodarczych (WOG-ów) 226
5.2.3.1. Geneza, cele i założenia systemu WOG-ów 226
5.2.3.2. Ocena systemu WOG-ów 227
5.2.4. Koniec złudzeń 229
5.2.4.1. Symptomy załamania systemu 229
5.2.4.2. Przełomowy rok 1976 231
5.2.5. Przyczyny porażki – polityka gospodarcza 233
5.2.5.1. Woluntaryzm i nieodpowiedzialność w sferze inwestycji 233
5.2.5.2. Nadmierne zadłużanie kraju, życie na kredyt 235
5.2.5.3. Zasadnicze, motywowane ideologicznie błędy w polityce rolnej 236
5.2.5.4. Nieracjonalna polityka płac, cen i zaopatrzenia rynku 238
5.2.6. Przyczyny porażki – nieracjonalność systemowa gospodarki socjalistycznej 239
5.3. Załamanie gospodarcze i próby wyjścia 241
5.3.1. Bankructwo ideologii socjalistycznej 241
5.3.2. Lata 1977–1981: sytuacja gospodarcza 242
5.3.3. Pierwsze próby głębszych zmian 245
5.3.3.1. Geneza i założenia reformy gospodarczej 245
5.3.3.2. Program „Samorządna Rzeczpospolita” 249
5.4. Rekapitulacja i wnioski 251
ROZDZIAŁ 6. Upadek systemu 255
6.1. Reforma gospodarcza i jej zawartość 255
6.1.1. Wprowadzenie 255
6.1.2. Zmiany w sferze własności – przedsiębiorstwo samorządowe 256
6.1.3. Zmiany w sferze regulacji – rozluźnienie centralnego planowania 259
6.1.3.1. Ustawa o planowaniu społeczno-gospodarczym i jej znaczenie 259
6.1.3.2. Ustawy bankowe 260
6.1.3.3. Ustawa o cenach 261
6.1.4. Przebieg reformy i sytuacja gospodarcza 262
6.1.5. Podsumowanie 265
6.2. Szczególne cechy gospodarki polskiej lat 80 267
6.2.1. Zadłużenie zagraniczne i jego konsekwencje 267
6.2.2. Reglamentacja zaopatrzenia ludności 268
6.2.3. Dolaryzacja gospodarki 270
6.3. Regres i rozwój sektora prywatnego 271
6.3.1. Uwagi wprowadzające 271
6.3.2. Prywatne rodzinne gospodarstwa rolne 273
6.3.3. Prywatne rzemiosło i drobna przedsiębiorczość 273
6.3.4. Przedsiębiorstwa zagraniczne 275
6.3.5. Spółki nomenklaturowe 276
6.4. Agonia gospodarki socjalistycznej 278
6.4.1. Nowe uwarunkowania zewnętrzne i pokolenie ’84 278
6.4.2. Sytuacja społeczna i gospodarcza w latach 1985–1988 280
6.4.2.1. Narastanie zniechęcenia społecznego i II etap reformy 280
6.4.2.2. Ostatnie miesiące rządu Zbigniewa Messnera 281
6.4.3. Zmiany w sektorze bankowym 283
6.4.4. Stan gospodarki w drugiej połowie lat 80 285
6.4.5. Rząd Mieczysława F. Rakowskiego – koniec gospodarki socjalistycznej 287
6.4.5.1. Plan konsolidacji gospodarki narodowej 288
6.4.5.2. Ustawa o działalności gospodarczej i inne działania rządu 290
6.4.5.3. Ekonomiczne aspekty obrad „okrągłego stołu” 291
6.5. Rekapitulacja i wnioski 294
ROZDZIAŁ 7. Teorie gospodarki socjalistycznej 298
7.1. Uwagi wprowadzające 298
7.1.1. Trzy nurty teoretycznych badań nad gospodarką socjalistyczną 298
7.1.2. Planowanie centralne jako podstawowy problem teorii gospodarki socjalistycznej 300
7.1.3. Zakres pojęciowy gospodarki socjalistycznej 303
7.1.3.1. Gospodarka socjalistyczna w sensie politologicznym i ekonomicznym 303
7.1.3.2. Relacja między cechami konstytutywnymi gospodarki socjalistycznej 305
7.1.4. Określenie celu gospodarki socjalistycznej 306
7.2. Teorie funkcjonowania gospodarki socjalistycznej 309
7.2.1. Cechy konstytutywne i modelowe systemu gospodarki socjalistycznej 309
7.2.2. Model scentralizowany (nakazowo-rozdzielczy) 311
7.2.2.1. Rola centrum gospodarczego i struktura modelu 312
7.2.2.2. Jednostki wykonawcze 313
7.2.2.3. Podsumowanie i ocena 314
7.2.3. Model zdecentralizowany (socjalizm rynkowy) 315
7.2.3.1. Ogólna charakterystyka 316
7.2.3.2. Miejsce i rola przedsiębiorstwa 317
7.2.3.3. Podsumowanie 318
7.2.4. Prymaty – pseudoteoretyczne podstawy gospodarki socjalistycznej 319
7.2.5. Przedsiębiorstwo socjalistyczne 322
7.2.5.1. Problemy teorii przedsiębiorstwa w socjalizmie 322
7.2.5.2. Przedsiębiorstwo samorządowe (partycypacyjne) i model iliryjski 325
7.2.5.3. Zakłady pracy i ich szczególne funkcje 326
7.3. Teoretyczne koncepcje gospodarki socjalistycznej w Polsce 328
7.3.1. Zjazd Ekonomistów Polskich i Tezy Rady Ekonomicznej 328
7.3.1.1. Znaczenie II Zjazdu Ekonomistów Polskich 329
7.3.1.2. Dokonania Rady Ekonomicznej 331
7.3.2. Wkład Oskara Langego 332
7.3.2.1. Okres przedwojenny 333
7.3.2.2. Okres Polski Ludowej – dokonania teoretyczne 334
7.3.2.3. Okres Polski Ludowej – poglądy na kształt polskiego modelu gospodarczego 337
7.3.3. Polska myśl ekonomiczna wobec teorii gospodarki socjalistycznej 337
7.3.3.1. Michał Kalecki 337
7.3.3.2. Aleksy Wakar i jego szkoła 340
7.3.3.3. Bolesław Kłapkowski 341
7.4. Rekapitulacja i wnioski 343
ROZDZIAŁ 8. Koncepcje systemowej niereformowalności gospodarki socjalistycznej 346
8.1. Milovan Dżilas i jego Nowa klasa… 346
8.1.1. Władza i własność 347
8.1.2. Sfera regulacji systemu gospodarczego 349
8.2. Alain Besançon i jego Anatomia widma… 350
8.2.1. Logika i wewnętrzna struktura gospodarki socjalistycznej 350
8.2.2. Zasadnicze wady gospodarki socjalistycznej 352
8.2.3. Konkluzje 353
8.3. Stefana Kurowskiego Doktrynalne uwarunkowania… 354
8.3.1. Wprowadzenie. Prymat polityki nad ekonomią 354
8.3.2. Praktyczne konsekwencje marksowskiej teorii wartości 355
8.3.3. Teza o pracy bezpośrednio społecznej i pozór centralnej regulacji gospodarki 357
8.3.4. Uwagi końcowe 358
8.4. Janos Kornai i jego Gospodarka niedoboru 359
8.4.1. Niedobór jako immanentna cecha gospodarki socjalistycznej 359
8.4.2. Reguły zachowania się przedsiębiorstw i miękkie ograniczenia budżetowe 361
8.4.3. Podsumowanie 362
8.5. Włodzimierza Brusa i Kazimierza Łaskiego Od Marksa do rynku 363
8.5.1. Krytyka modelu scentralizowanego i zdecentralizowanego 364
8.5.2. Zasadnicze, nienaprawialne słabości gospodarki socjalistycznej 366
8.6. Jadwigi Staniszkis teoria odrębności ontologicznej socjalizmu 367
8.6.1. Swoistość gospodarki socjalistycznej 368
8.6.2. Problem własności 369
8.6.3. Problem regulacji 370
8.6.4. Państwo produkujące i jego rola gospodarcza 371
8.6.5. Podsumowanie 372
8.7. Ewolucja poglądów dotyczących możliwości usprawnienia gospodarki socjalistycznej 374
8.7.1. Stopniowe poszerzanie pola reform 374
8.7.2. Wczesne koncepcje zmian 376
8.7.3. Kwestia niezbędności prywatyzacji 377
8.7.4. Władysław Baka i Reforma systemu bankowego.. 379
8.7.5. Adam Lipowski i Mechanizm rynkowy.. 380
8.8. Rekapitulacja i wnioski 381
ROZDZIAŁ 9. System gospodarki socjalistycznej – próba podsumowania 383
9.1. Uwagi wstępne 383
9.2. Związek polityki i gospodarki 384
9.3. Epistemologia gospodarki socjalistycznej 387
9.4. Fikcja centralnego planowania 390
9.4.1. Uwagi wprowadzające 390
9.4.2. Dwa modele centralnego planisty 392
9.4.3. Heterogeniczność centralnego planisty 394
Spis treści 11
9.5. Mechanizm regulacyjny gospodarki socjalistycznej 397
9.5.1. Interesy centralnego planisty i modele decyzyjne 397
9.5.2. Nieokreśloność ostatecznych decyzji planistycznych 399
9.5.3. Przetarg polityczno-biurokratyczny – ogólna charakterystyka 400
9.6. Przetargi polityczno-biurokratyczne 402
9.6.1. Przetarg teleologiczny 402
9.6.1.1. Uwagi wstępne 402
9.6.1.2. Mechanizm przetargu teleologicznego 403
9.6.2. Przetarg inwestycyjny 405
9.6.2.1. Uwagi wstępne 405
9.6.2.2. Mechanizm przetargu inwestycyjnego 406
9.6.3. Przetarg realizacyjny 409
9.6.3.1. Uwagi wstępne 409
9.6.3.2. Mechanizm przetargu realizacyjnego 410
9.6.4. Przetarg dystrybucyjny 413
9.6.4.1. Wprowadzenie 413
9.6.4.2. Polityka cen i polityka płac jako obszary regulacji przetargowej 414
9.7. Typologia i periodyzacja gospodarki socjalistycznej 416
9.8. Rekapitulacja i wnioski 420
Zakończenie 22
1. Marksizm jako fałszywa doktryna gospodarki socjalistycznej 422
2. Doświadczenie gospodarki socjalistycznej a kryzys finansowy – wstępne refleksje 426
2.1. Uwagi wprowadzające 426
2.2. Zrozumienie przyczyn kryzysu 426
2.3. Rzut oka w przyszłość 431
aneks 1. Dyskusja o racjonalności rachunku ekonomicznego w gospodarce socjalistycznej 434
1. Zarzuty von Misesa i innych 435
2. Modele symulowanego rynku – prezentacja 438
3. Immanentne słabości modeli symulowanego rynku 440
4. Próba oceny i podsumowanie 442
aneks 2. Wizja gospodarki socjalistycznej Josepha Schumpetera 445
1. Wprowadzenie. Krytyka systemu kapitalistycznego 445
2. Schumpetera wyobrażenia o socjalizmie 446
3. Podsumowanie 48
Bibliografia 50
Indeks nazwisk 55
Indeks rzeczowy 61
|
