Książka Stanisława Rosponda od lat cieszy się opinią bardzo dobrego podręcznika historycznej wiedzy o języku. Od pierwszego wydania w 1971 roku upłynęło jednak sporo czasu – dlatego zarówno układ zagadnień, jak i forma ich przedstawienia domagały się aktualizacji.

Rozdziały:

Część wstępna WIADOMOŚCI O JĘZYKU POLSKIM
§1. Stanowisko języka polskiego wśród słowiańskich i indoeuropejskich 15
§2. Początki języka polskiego i jego geograficzne rozmieszczenie 20
§3. Źródła do dziejów języka polskiego 23
§4. Uwagi ogólne o piśmie i staropolskiej ortografii 27
§5. Grafia niezłożona XII-XIII w. 30
§6. Grafia złożona XIV-XV w. 35
§7. Reformatorzy pisowni staropolskiej 37
§8. Normalizacja polskiej pisowni przez drukarzy krakowskich 38
§9. Wnioski ogólne 41

Część pierwsza FONETYKA WOKALIZM
§1. Wokalizm prasłowiański a polski 42
§2. Staropolski iloczas i samogłoski pochylone 44
§3. Rozwój iloczasu staropolskiego 46
§4. Samogłoski ścieśnione czyli pochylone 47
§5. Rozwój jerów – uwagi ogólne 48
§6. Słabe i mocne jery 49
§7. Zanik i wokalizacja jerów 49
§8. Czas zaniku słabych i wokalizacji mocnych jerów 50
§9. Nieregularna wymiana jerów 51
§10. Jery w sąsiedztwie joty 52
§11. Zgłoskotwórcze ro, ŕo, lo, ĺo oraz grupy or, ol, er, el – uwagi ogólne 52
§12. Prasłowiańskie ro, ŕo, lo, ĺo 53
§13. Rozwój sonantów ro, ŕo 53
§14. Proces wymiany ir, irz ≥ er, erz 53
§15. Nieprawidłowości w rozwoju ro, ŕ 54
§16. Rozwój sonantów lo, ĺo 54
§17. Czas wymiany ro, ŕo, lo, ĺo 54
§18. Wymiana dialektalna ps. tort ≥ tart 54
§19. Przegłos ´e: ´o oraz ´e: ´a 55
§20. Chronologia przegłosu 55
§21. Wyrównania analogiczne w tematach 56
§22. Brak przegłosu 56
§23. Nieregularny i nieprawidłowy przegłos 57
§24. Następstwa przegłosu 57
§25. Apofonia praindoeuropejska 58
§26. Samogłoski nosowe – uwagi ogólne 58
§27. Okres prapolski i staropolski w rozwoju nosówek (do XII w.) 59
§28. Zlanie się nosówek w XIII-XIV w. 60
§29. Rozróżnianie nosówek (od. 2 poł. XV w.) 60
§30. Prasłowiańskie oboczności odziedziczone mie║mię 60
§31. Wtórna nosowość 61
§32. Akcent – uwagi ogólne 61
§33. Ruchomość akcentu staropolskiego 62 1
§34. Akcent inicjalny i paroksytoniczny 62
§35. Zmiana akcentuacji i sylabiczności typu Azyja ≥ Azja 62
§36. Dzisiejsze odstępstwa akcentuacyjne 63
§37. Ogólna charakterystyka polskiego wokalizmu 63
§38. Spółgłoski prasłowiańskie i polskie 64
§39. Fonemy spółgłoskowe prasłowiańskie i polskie 66
§40. Palatalizacje – uwagi ogólne 67
§41. Palatalizacje prasłowiańskie 67
§42. Prasłowiańskie palatalizacje przez j 67
§43. Prasłowiańskie palatalizacje spółgłosek tylnojęzykowych przez samogłoski przednie 68
§44. Prasłowiańskie palatalizacje spółgłosek wargowych i przedniojęzykowych przez samogłoski przednie 69
§45. Polskie alternacje twarda : miękka (aktualnie lub funkcjonalnie) 71
§46. Palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych przez samogłoski przednie 71
§47. Opozycja fonologiczna twarda : miękka 71
§48. Dyspalatalizacje – uwagi ogólne 72
§49. Dyspalatalizacja w grupach spółgłosek przedniojęzykowych 73
§50. Dyspalatalizacja wygłosowych spółgłosek wargowych 73
§51. Powstanie fonemów f, f ´ 74
§52. Podsumowanie wiadomości o fonemach spółgłoskowych 75
§53. Rozwój spółgłosek w pozycjach zależnych i grupach spółgłoskowych – uwagi ogólne 75
§54. Rodzaje asymilacji fonetycznych 76
§55. Upodobnienia pod względem dźwięczności 76
§56. Upodobnienia wewnątrzwyrazowe pod względem dźwięczności 76
§57. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji 77
§58. Upodobnienia pod względem miękkości 77
§59. Upodobnienia pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy 79
§60. Uproszczenia grup spółgłoskowych 79
§61. Ogólna charakterystyka rozwoju polskiego systemu fonologicznego 80
§62. Zestawienie genezy samogłosek i spółgłosek polskich 83

Część druga SŁOWOTWÓRSTWO
§1. Metoda opracowania słowotwórstwa historycznego 85
§2. Powstawanie formantów w drodze absorpcji i perintegracji 85
§3. Formanty pochodzące z samoistnych wyrazów 86
§4. Powstawanie formantów z końcówek fleksyjnych 86
§5. Powstawanie formantów przez kontaminację 87
§6. Formanty obcego pochodzenia 87
§7. Formanty produktywne i nieproduktywne 88
§8. Wielofunkcyjność formantów 90
§9. Współfunkcyjność formantów 92
§10. Leksykalizacja 92
§11. Krystalizacja dominant słowotwórczych 94
§12. Krystalizacja dominant znaczeniowych 95
§13. Repartycja znaczeń 95
§14. Powstawanie nowych wyrazów wskutek kontaminacji 96
§15. Formanty przyrostkowe z elementem -k- 97
§16. Formanty ze spalatalizowanym elementem -k- 99 2
§17. Formanty z elementem -n- 100
§18. Formanty z elementem -r- 101
§19. Formanty z elementem -t- 102
§20. Formanty z elementem -j- 102
§21. Formanty z elementem -l- 103
§22. Formanty z elementem -w-, -d-, -m- oraz inne nieproduktywne 104
§23. Formanty zawierające kilka spółgłosek 104
§24. Struktura słowotwórcza nazw własnych 106
§25. Staropolskie imiona złożone 106
§26. Imiona skrócone 106
§27. Imiona obce 107
§28. Struktura słowotwórcza nazwisk 107
§29. Struktura słowotwórcza nazw miejscowych 108
§30. Uwagi ogólne o budowie rzeczownika 109
§31. Uwagi wstępne 111
§32. Formanty z elementem -n- 111
§33. Formanty z elementem -v- 112
§34. Formanty z elementem -k- 113
§35. Formant -i- 114
§36. Formant -ski- 114
§37. Formacje przedrostkowe 114
§38. Uwagi ogólne o budowie przymiotników 115
§39. Struktura słowotwórcza zaimków 115
§40. Struktura słowotwórcza przysłówków 116
§41. Uwagi wstępne 117
§42. Struktura słowotwórcza liczebników 117
§43. Uwagi wstępne 118
§44. Czasowniki pierwotne 118
§45. Czasowniki odimienne 119
§46. Czasowniki odczasownikowe 119
§47. Formanty przedrostkowe 119
§48. Przyimki 121
§49. Spójniki i partykuły 121
§50. Wykrzykniki 121
§51. Wnioski ogólne 121

Część trzecia FLEKSJA
§1. Ogólne kierunki rozwoju polskiej fleksji 123
Deklinacja rzeczowników
Deklinacja I męska
§2. Mianownik l.p. 126
§3. Dopełniacz l.p. 126
§4. Celownik l.p. 127
§5. Biernik l.p. 128
§6. Narzędnik l.p. 129
§7. Miejscownik l.p. 129
§8. Wołacz l.p. 130
§9. Mianownik i wołacz l.mn. 131
§10. Dopełniacz l.mn. 133
§11. Celownik l.mn. 134
§12. Biernik l.mn. 134
§13. Narzędnik l.mn. 135
§14. Miejscownik l.mn. 136
§15. Wnioski dotyczące deklinacji I 137
§16. Mianownik, biernik, wołacz l.p.138
§17. Dopełniacz l.p. 138
§18. Celownik l.p. 139
§19. Narzędnik l.p. 139
§20. Miejscownik l.p. 140
§21. Mianownik, biernik, wołacz l.mn. 140
§22. Dopełniacz l.mn. 141
§23. Celownik l.mn. 141
§24. Narzędnik l.mn. 142
§25. Miejscownik l.mn. 142
§26. Porównanie deklinacji I męskiej i II nijakiej 143
§27. Mianownik l.p. 144
§28. Dopełniacz l.p. 144
§29. Celownik l.p. 145
§30. Biernik l.p. 145
§31. Narzędnik l.p. 145
§32. Miejscownik l.p. 146
§33. Wołacz l.p. 146
§34. Mianownik, biernik, wołacz l.mn. 146
§35. Dopełniacz l.mn. 147
§36. Celownik l.mn. 147
§37. Narzędnik l.mn. 147
§38. Miejscownik l.mn. 148
§39. Odmiana rzeczowników męskich zakończonych na -a, -o 148
§40. Rzeczowniki zbiorowe typu bracia 149
§41. Odmiana rzeczowników nijakich obcych zakończonych na –um 150
§42. Formy dualne 150
§43. Uwagi ogólne o deklinacji rzeczowników 152
§44. Odmiana zaimków rodzajowych 153
§45. Odmiana zaimków jednorodzajowych 157
A. Zaimki osobowe i zwrotny 157
B. Zaimki pytajne kto, co 158
§46. Odmiana rzeczownikowa i zaimkowa przymiotników 158
§47. Odmiana liczebników dwa, trzy, cztery 163
§48. Odmiana liczebników pięć – dziesięć 165
§49. Odmiana liczebników jedenaście – dziewiętnaście 165
§50. Odmiana liczebników dwadzieścia – dziewięćdziesiąt 165
§51. Odmiana liczebnika sto 166
§52. Odmiana liczebników dwieście, trzysta, czterysta 166
§53. Odmiana liczebników pięćset – dziewięćset 166
§54. Syntetyczny przegląd rozwoju deklinacji liczebników głównych 167
§55. Odmiana liczebników zbiorowych 167
§56. Liczebniki ułamkowe 168
§57. Liczebniki typu samotrzeć 168
§58. Syntetyczne ujęcie wiadomości o deklinacji 169
§59. Uwagi ogólne 170
§60. Klasy koniugacyjne prasłowiańskie a polskie 171
§61. Formy czasu teraźniejszego 171
§62. Powstanie koniugacji -am, -asz 174
§63. Rozwój form niektórych czasowników w czasie teraźniejszym 175
§64. Formy dualne 175
§65. Czasy przeszłe niezłożone 176
§66. Czas przeszły złożony 178
§67. Czas zaprzeszły 179
§68. Czas przyszły 179
§69. Tryb warunkowy 179
§70. Tryb rozkazujący 180
§71. Imiesłowy 182
§72. Bezokolicznik 183
§73. Podsumowanie wiadomości o koniugacji 184
§74. Wnioski dotyczące fleksji 185

Część czwarta SKŁADNIA
§1. Uwagi wstępne 187
§2. Krystalizacja funkcjonalno-syntaktyczna wskaźników zespolenia 188
Spójniki współrzędne 188
Spójniki podrzędne 190
§3. Bezspójnikowe i spójnikowe połączenie zdań 192
§4. Bezprzyimkowe i przyimkowe składniki syntaktyczne 193
§5. Zastępstwo konstrukcji bezprzyimkowych przez przyimkowe 193
§6. Wahania w używaniu konstrukcji przyimkowych i bezprzyimkowych 194
§7. Zastępstwo funkcji słowotwórczej przez kazualną lub przyimkową 195
§8. Składnia zgody i rządu w rozwoju historycznym 195
§9. Szyk wyrazów 196
Szyk orzeczenia 197
Szyk przydawki 197
Szyk enklityk, proklityk, zaimka zwrotnego i słowa posiłkowego 198
Szyk słowa posiłkowego w czasie przeszłym złożonym i przy stronie biernej 198
Szyk zaimka zwrotnego się 199
§10. Wpływy obce na polską składnię 199
Latynizmy 200

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA Budowa zdania pojedynczego
§11. Związek główny podmiotu z orzeczeniem 201
Podmiot 201
Orzeczenie 202
§12. Związki poboczne 204
Dopełnienie 204
Okolicznik 205
Przydawka 205
Konstrukcje imiesłowowe 206
Budowa zdania złożonego
§13. Zdania współrzędnie złożone 207
Zdania łączne spójnikowe 207
Zdania przeciwstawne 208
Zdania rozłączne 209
Zdania wynikowe 209
§14. Zdania podrzędnie złożone 210
Zdania podmiotowe 210
Zdania dopełnieniowe 211
Zdania przydawkowe 212
Zdania orzecznikowe 212
Zdania okolicznikowe 213