Kolejny tom z serii historycznoprawnej, tym razem przedstawiający dzieje prawa sądowego, jako wyodrębniony element z całości dziejów państwa i prawa. Takie ujęcie wspomaga rozumienie instytucji prawa współczesnego, tym bardziej, że dostosowane jest do wymagań nowoczesnej struktury studiów.

Podręcznik przeznaczony jest dla studentów na początku ich drogi akademickiej. Chronologicznie przedstawia dzieje prawa od V wieku do schyłku XX stulecia.

Tematycznie podzielony jest na 5 części:
• historia źródeł,
• dzieje prawa prywatnego,
• dzieje prawa karnego,
• dzieje procesu karnego,
• dzieje procesu cywilnego.

W odpowiedni sposób do historii prawa europejskiego włączone są elementy prawa polskiego, co pozwoli studentom we właściwy sposób zrozumieć związki polskich tradycji sądowych z dziedzictwem całego kontynentu.

Rozdziały:

Do Czytelnika (Marian Kallas)                          15
Wprowadzenie. Źródła europejskiej kultury prawnej               17
Prawo rzymskie                               17
Prawo zwyczajowe                              22
Prawo kanoniczne                              26

Dział I. Historia źródeł prawa średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych   33

Rozdział 1. Europa barbarzyńców                        35
1.1. Zmierzch i upadek cesarstwa rzymskiego                   35
1.1.1. Rys historyczny                           35
1.1.2. Zarys ustroju                            37
1.1.2.1 Struktura państwa                     37
1.1.2.2. Społeczeństwo                       38
1.1.2.3. Chrześcijaństwo                       40
1.1.3. Źródła prawa                            42
1.2. Państwa barbarzyńskie                           44
1.2.1. Wizygoci                              44
1.2.1.1. Rys historyczny                       44
1.2.1.2. Zarys ustroju                        48
1.2.1.3. Źródła prawa                        49
1.2.2. Ostrogoci                             50
1.2.2.1. Rys historyczny                       50
1.2.2.2. Zarys ustroju                        51
1.2.2.3. Źródła prawa                        52
1.2.3. Burgundowie                            52
1.2.3.1. Rys historyczny                       52
1.2.3.2. Zarys ustroju                        53
1.2.3.3. Źródła prawa                        53
1.2.4. Longobardowie                           54
1.2.4.1. Rys historyczny                       54
1.2.4.2. Zarys ustroju                        55
1.2.4.3. Źródła prawa                        56

Rozdział 2. Bizancjum                            58
2.1. Rys historyczny                              58
2.2. Zarys ustroju                               61
2.2.1. Władza cesarska                           61
2.2.2. Kościół                              61
2.3. Źródła prawa                               62
2.3.1. Corpus Iuris Civilis                           62
2.3.2. Ustawodawstwo cesarskie                       63

Rozdział 3. Monarchia karolińska. Francja                    65
3.1. Rys historyczny                              65
3.2. Zarys ustroju                               69
3.2.1. Władza królewska                          69
3.2.2. Feudalizm. System lenny                       71
3.3. Źródła prawa                               72
3.3.1. Lex Salica Francorum                          72
3.3.2. Uchwały synodalne. Prawo azylu                    74
3.3.3. Kapitularze                             76
3.3.4. Pokoje i rozejmy boże                        76
3.3.5. Zbiory prawa zwyczajowego 

Rozdział 4. Rzesza Niemiecka                         79
4.1. Rys historyczny                              79
4.2. Zarys ustroju                               81
4.2.1. Organy centralne Rzeszy                       81
4.2.2. Książęta terytorialni                         83
4.3. Źródła prawa                               84
4.3.1. Zwierciadło saskie                           84
4.3.2. Pokoje ziemskie. Landfrydy

Rozdział 5. Państwa słowiańskie                        89
5.1. Polska                                  89
5.1.1. Rys historyczny                           89
5.1.2. Zarys ustroju                            91
5.1.2.1. Społeczeństwo                        91
5.1.2.2. Początki demokracji szlacheckiej                92
5.1.3. Źródła prawa                            93
5.1.3.1. Księga elbląska                         93
5.1.3.2. Statuty Kazimierza Wielkiego                  95
5.1.3.3. Statut Jana Łaskiego. Próby unifikacji prawa            96
5.1.3.4. Źródła prawa niemieckiego w Polsce               97
5.2. Królestwo Czech                             97
5.2.1. Rys historyczny                           97
5.2.2. Zarys ustroju                            98
5.2.2.1. Społeczeństwo                       98
5.2.2.2. Forma państwa                       99
5.2.3. Źródła prawa                            99
5.2.3.1. Maiestas Carolina                       99
5.2.3.2. Prawo za panowania Jagiellonów i Habsburgów           100
5.3. Królestwo Węgier                             100
5.3.1. Rys historyczny                           100
5.3.2. Zarys ustroju                            102
5.3.2.1. Władza królewska                      102
5.3.2.2. Pozycja szlachty                       102
5.3.3. Źródła prawa                            103
5.3.3.1. Kodeks Werböczego                     103
5.3.3.2. Prawo za panowania Habsburgów                103
5.4. Ruś Kijowska. Rosja                            103
5.4.1. Rys historyczny                           103
5.4.2. Zarys ustroju                            105
5.4.2.1. Organy centralne                       105
5.4.2.2. Stosunki społeczne                      106
5.4.3. Źródła prawa                            107
5.4.3.1. Prawo ruskie a bizantyjska kultura prawna             107
5.4.3.2. Ruska Prawda                        108
5.4.3.3. Sudiebniki 

Rozdział 6. Renesans prawa rzymskiego w Europie Zachodniej           112
6.1. Odkrycie kodyfikacji justyniańskiej                      112
6.1.1. Szkoła bolońska                           112
6.1.1.1. Glosatorzy                         113
6.1.1.2. Komentatorzy                        114
6.1.2. Humanizm prawniczy                         116
6.2. Ekspansja prawa rzymskiego w Europie                    116
6.2.1. Przyczyny recepcji prawa rzymskiego                  116
6.2.2. Drogi przenikania prawa rzymskiego w Niemczech             117
6.2.3. Zasięg terytorialny recepcji prawa rzymskiego               119

Dział II. Historia źródeł prawa czasów nowożytnych (do XVIII w.)

Rozdział 7. Reformy prawa od odrodzenia do oświecenia              123
7.1. Kodyfikacje prawa doby absolutyzmu                     123
7.1.1. Rzesza Niemiecka                          123
7.1.1.1. Stosunki polityczne                      123
7.1.1.2. Constitutio Criminalis Carolina (1532)               125
7.1.1.3. Constitutio Criminalis Theresiana (1768)               131
7.1.2. Francja                              133
7.1.2.1. Stosunki polityczne. Absolutyzm                133
7.1.2.2. Ustawodawstwo królewskie. Ordonanse Ludwika XIV        137
7.1.2.3. Sądownictwo królewskie                    141
7.2. Reformy prawa w okresie oświecenia                     142
7.2.1. Przemiany ustrojowe w XVIII w                    142
7.2.1.1. Założenia ideowe oświecenia                  142
7.2.1.2. Absolutyzm oświecony                    145
7.2.1.3. Rewolucja francuska                     146
7.2.2. Doktryna prawa natury                        148
7.2.3. Szkoła humanitarna                         150
7.2.4. Kodyfikacje karne                          152
7.2.4.1. Ustawa karna dla Toskanii. Leopoldina (1786)            152
7.2.4.2. Constitutio Criminalis Josephina (1787)               153
7.2.4.3. Karnoprocesowa ordynacja kryminalna (1788)           154
7.2.4.4. Ustawa karna zachodniogalicyjska (1796). Franciscana (1803)     155
7.2.5. Kodyfikacje cywilne                         156
7.2.5.1. Bawarski kodeks cywilny (1756)                 156
7.2.5.2. Patent o małżeństwie Józefa II (1783). Kodeks cywilny (1786)       156
7.2.5.3. Kodeks cywilny zachodniogalicyjski (1797)             157
7.2.6. Landrecht pruski (1794)                        158
7.2.7. Francuskie ustawodawstwo czasów rewolucji               159
7.2.7.1. Prawo cywilne                        159
7.2.7.2. Prawo karne                         159

Dział III. Historia źródeł prawa w systemie anglosaskim

Rozdział 8. Anglia                              165
8.1. Stosunki polityczne i ustrój                         165
8.1.1. Państwo anglosaskie. Monarchia stanowa                 165
8.1.2. Absolutyzm                             168
8.1.3. Okres rewolucji                           169
8.1.4. Restauracja Stuartów. Chwalebna rewolucja (1688)             170
8.1.5. Monarchia ograniczona                        172
8.2. Organizacja sądownictwa                          173
8.2.1. Sądy westminsterskie                         173
8.2.2. Sąd Kanclerski                            175
8.2.3. Sądy przysięgłych                          175
8.2.4. Cechy procesu angielskiego                      176
8.2.5. Sąd Izby Gwiaździstej                         179
8.2.6. Reformy sądownictwa w XIX w                    179
8.3. Źródła prawa                               180
8.3.1. Common law                             180
8.3.2. Equity                                181
8.3.3. Statute law                             182
8.3.4. Zbiory orzeczeń                           183
8.3.5. Nauka prawa

Rozdział 9. Stany Zjednoczone Ameryki                     185
9.1. Stosunki polityczne i ustrój                         185
9.1.1. Deklaracja Niepodległości (1776)                    185
9.1.2. Konstytucja federalna (1787)                      187
9.2. Organizacja sądownictwa                          188
9.3. Źródła prawa amerykańskiego                        190

Dział IV. Historia źródeł prawa XIX w 

Rozdział 10. Ustawodawstwo napoleońskie (1804–1810)              195
10.1. Znaczenie napoleońskich kodyfikacji prawa                  195
10.2. Kodeks cywilny (1804)                           197
10.3. Kodeks procedury cywilnej (1806)                      199
10.4. Kodeks handlowy (1807)                          200
10.5. Kodeks procedury karnej (1808)                       200
10.6. Kodeks karny (1810)

Rozdział 11. Europejska myśl cywilistyczna XIX w                203
11.1. Szkoła historyczna. Pandektystyka                      203
11.2. Pozytywizm prawniczy                          205
11.3. Naturalizm prawniczy. Socjalizacja prawa                   206
11.3.1. Jurysprudencja interesów                      207
11.3.2. Szkoła wolnego prawa

Rozdział 12. Doktryny prawa karnego w Europie w XIX w             209
12.1. Szkoła klasyczna                             209
12.2. Szkoła antropologiczna                          211
12.3. Szkoła socjologiczna

Rozdział 13. Europejskie kodyfikacje prawa (do 1918)               215
13.1. Przemiany ustrojowe w Europie w XIX w                  215
13.1.1. Model monarchii konstytucyjnej (do 1848)               215
13.1.2. Koncepcje ustrojowe Wiosny Ludów (1848/1849)             217
13.1.3. Ustroje monarchiczne w dobie porewolucyjnej              220
13.2. Kodeksy prawa cywilnego                         223
13.2.1. ABGB. Austriacki kodeks cywilny (1811)                 223
13.2.2. Zwód praw Cesarstwa Rosyjskiego. Swod zakonow (1832)          224
13.2.3. BGB. Niemiecki kodeks cywilny (1896)                 225
13.2.4. ZGB. Szwajcarski kodeks cywilny (1907)                226
13.3. Ustawodawstwo cywilne w Królestwie Polskim (po 1815)             227
13.3.1. Kodeks cywilny Napoleona. Zmiany prawa hipotecznego (1818)       227
13.3.2. Kodeks cywilny Królestwa Polskiego (1825)               228
13.3.3. Ustawa o małżeństwie (1836)                     229
13.4. Kodeksy karne                              230
13.4.1. Austriacki kodeks karny (1852)                    230
13.4.2. Niemiecki kodeks karny (1871)                    230
13.4.3. Rosyjskie prawo karne. Kodeks Tagancewa (1903)             231
13.5. Kodyfikacje prawa procesowego                       232
13.5.1. Kodeksy procedury karnej                      232
13.5.2. Kodeksy procedury cywilnej                     235

Dział V. Historia źródeł prawa XX w

Rozdział 14. Prawo w państwach europejskich (1918–1939)             239
14.1. Stosunki polityczne w Europie po I wojnie światowej              239
14.1.1. Upadek monarchicznego systemu władzy                239
14.1.2. Rządy parlamentarne                        242
14.2. Kryzys liberalnej demokracji                        244
14.2.1. Ustroje totalitarne                         244
14.2.2. Systemy autorytarne                        247
14.3. Prawo sądowe w Rosji bolszewickiej (po 1917)                 248
14.3.1. Ustawodawstwo cywilne                       248
14.3.2. Ustawodawstwo karne                       250
14.4. Prawo sądowe III Rzeszy Niemieckiej (1933–1945)               251
14.4.1. Prawo cywilne. Ustawy norymberskie (1935)               251
14.4.2. Zmiany w prawie karnym                      253
14.5. Unifikacja prawa w Polsce po I wojnie światowej                255
14.5.1. Powołanie Komisji Kodyfikacyjnej (1919)                255
14.5.2. Dorobek Komisji Kodyfikacyjnej

Rozdział 15. Prawo w Europie (po 1945)                     260
15.1. Podzielona Europa                            260
15.1.1. Państwa komunistyczne                       260
15.1.2. Liberalne demokracje Europy Zachodniej                263
15.2. Kierunki ewolucji prawa w krajach Europy Zachodniej              265
15.2.1. Republika Federalna Niemiec                     265
15.2.1.1. BGB. Zmiany w prawie cywilnym               265
15.2.1.2. Zmiany w dziedzinie prawa karnego              268
15.2.2. Francja                              270
15.2.2.1. Kierunki zmian kodeksu cywilnego (Napoleona)          270
15.2.2.2. Zmiany w dziedzinie prawa karnego              271
15.3. Prawo krajów komunistycznych                       272
15.3.1. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich              272
15.3.1.1. Prawo cywilne                       272
15.3.1.2. Prawo karne                        274
15.3.2. Polska Ludowa                           274
15.3.2.1. Unifikacja prawa cywilnego w Polsce (1945–1946)         274
15.3.2.2. Kodyfikacje prawa cywilnego (1964)              278
15.3.2.3. Powojenne prawo karne. Kodeksy (1969)            279

Dział VI. Historia instytucji prawa cywilnego 

Rozdział 16. Prawo osobowe                          285
16.1. Zdolność prawna                             285
16.1.1. Nabycie zdolności prawnej                      285
16.1.2. Ograniczenia zdolności prawnej                    286
16.1.3. Utrata zdolności prawnej                      289
16.2. Zdolność do czynności prawnych                      290
16.3. Ograniczenia praw cywilnych (do XX w.)                   291
16.3.1. Pozycja prawna kobiet                       291
16.3.2. Dzieci nieślubne                          295
16.3.3. Status prawny Żydów                        298
16.4. Osoby prawne                              302
16.4.1. Rodzaje osób prawnych                       302
16.4.2. Powstawanie osób prawnych

Rozdział 17. Prawo małżeńskie osobowe                     304
17.1. Prawo małżeńskie średniowiecza                      304
17.1.1. Świecki charakter małżeństwa                    304
17.1.1.1. Formy zawarcia małżeństwa                 304
17.1.1.2. Rozwiązanie małżeństwa                   306
17.1.2. Wyznaniowe prawo małżeńskie. Sobór Laterański IV (1215)         307
17.1.2.1. Kanoniczna koncepcja małżeństwa               307
17.1.2.2. Przeszkody małżeńskie                   308
17.2. Prawo małżeńskie epoki nowożytnej (XVI–XVIII w.)               310
17.2.1. Reformacja a nowa koncepcja małżeństwa               310
17.2.2. Konstytucja soborowa Tametsi (1563)                  311
17.2.3. Laicyzacja prawa małżeńskiego                    312
17.2.3.1. Kraje protestanckie                     312
17.2.3.2. Państwa katolickie                     313
17.3. Systemy prawa małżeńskiego w XIX i XX w                 313
17.3.1. System wyznaniowy                        313
17.3.2. System mieszany                          314
17.3.3. System laicki 

Rozdział 18. Prawo małżeńskie majątkowe                    317
18.1. Prawo małżeńskie majątkowe (do XVIII w.)                  317
18.1.1. Umowy przedślubne (intercyzy)                    317
18.1.2. Majątek małżeński                         318
18.1.3. Ustroje majątkowe                         319
18.2. Prawo małżeńskie majątkowe (XIX i XX w.)                  320
18.2.1. Zasada swobody umów małżeńskich                  320
18.2.2. Ustawowe ustroje majątkowe                     320
18.2.3. Zasada równości praw małżonków

Rozdział 19. Prawo rzeczowe                          323
19.1. Prawo rzeczowe. Zagadnienia ogólne                    323
19.2. Własność                                325
19.2.1. Pojęcie własności                         325
19.2.2. Własność w epoce feudalnej                     326
19.2.3. Własność w państwie liberalnym                   327
19.2.4. Doktryny prawa własności (XIX i XX w.)                 328
19.2.5. Ograniczenia prawa własności                    330
19.2.6. Nabycie własności                         332
19.2.6.1. Pierwotne nabycie własności                 332
19.2.6.2. Pochodne nabycie własności                 333
19.3. Posiadanie                               333
19.3.1. Ochrona posiadania                        333
19.3.2. Istota procesu posesoryjnego                     334
19.4. Ograniczone prawa rzeczowe                        335
19.4.1. Zastaw                              335
19.4.2. Hipoteka                             335
19.4.3. Prawo hipoteczne (XIX i XX w.)                    338
19.5. Księgi wieczyste (hipoteczne)                        341
19.6. Zasady obrotu nieruchomościami 

Rozdział 20. Prawo zobowiązań                        345
20.1. Zagadnienia ogólne                            345
20.2. Umowy w prawie rzymskim                        346
20.3. Prawo zobowiązań w Europie (do XVIII w.)                  348
20.3.1. Prawo zobowiązań w prawie germańskim                348
20.3.2. Kanoniczna teoria umów                      349
20.3.3. Źródła powstania zobowiązań                    350
20.3.4. Wykonanie zobowiązań                       352
20.4. Prawo zobowiązań (XIX i XX w.)                       354
20.4.1. Ewolucja prawa obligacyjnego                    354
20.4.2. Podstawy odpowiedzialności cywilnoprawnej

Rozdział 21. Prawo spadkowe                         362
21.1. Prawo spadkowe (do XVIII w.)                        362
21.1.1. Spadkobranie w prawie rzymskim a w prawach szczepowych        362
21.1.2. Dziedziczenie beztestamentowe                   363
21.1.2.1. Dziedziczenie ruchomości i nieruchomości           363
21.1.2.2. Porządek dziedziczenia                   365
21.1.3. Dziedziczenie testamentowe                     367
21.1.3.1. Swoboda testowania                    367
21.1.3.2. Testament i jego wykonanie                 367
21.2. Prawo spadkowe w kodeksach XIX w                    369
21.2.1. Porządek dziedziczenia                       369
21.2.2. Ograniczenia zdolności dziedziczenia                 370
21.2.3. Dziedziczenie testamentowe                     371
21.2.3.1. Ograniczenia swobody testowania               371
21.2.3.2. Ochrona praw spadkowych dziedziców koniecznych        371
21.3. Kierunek zmian prawa spadkowego w XX w                 373

Dział VII. Historia instytucji prawa karnego

Rozdział 22. Prawo karne średniowiecza                     377
22.1. Przestępstwo i kara                            377
22.1.1. Przestępstwa i kary prywatne                     377
22.1.2. Przestępstwa i kary publiczne                    379
22.2. Podstawy odpowiedzialności karnej                     381
22.2.1. Odpowiedzialność przedmiotowa (obiektywna)             381
22.2.2. Odpowiedzialność podmiotowa (subiektywna)              382
22.3. Przyczyny bezkarności                          383
22.3.1. Obrona konieczna. Stan wyższej konieczności              383
22.3.2. Nieletniość. Niepoczytalność                     384
22.4. Formy popełnienia przestępstwa                      385
22.4.1. Usiłowanie                            385
22.4.2. Podżeganie i pomocnictwo

Rozdział 23. Prawo karne czasów nowożytnych i najnowszych            387
23.1. Przestępstwo                              387
23.1.1. Pojęcie i podział przestępstw                     387
23.1.2. Katalog przestępstw                        389
23.1.2.1. Przestępstwa przeciwko władzy i religii             389
23.1.2.2. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu            390
23.1.2.3. Przestępstwa przeciwko mieniu                391
23.1.2.4. Przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom           392
23.2. Podstawy odpowiedzialności karnej                     395
23.2.1. Wina                              395
23.2.1.1. Wina umyślna                       395
23.2.1.2. Wina nieumyślna                      397
23.3. Przyczyny bezkarności                          399
23.3.1. Obrona konieczna                         399
23.3.2. Stan wyższej konieczności                      400
23.3.3. Niepoczytalność. Nieletniość                     400
23.3.4. Błąd                               402
23.4. Formy popełnienia przestępstwa                      402
23.4.1. Usiłowanie                            402
23.4.2. Podżeganie i pomocnictwo                      403
23.5. Kara                                  404
23.5.1. Funkcja i wymiar kary                        404
23.5.2. Katalog kar                            406
23.5.2.1. Kara śmierci                        406
23.5.2.2. Kara pozbawienia wolności                  409
23.5.2.3. Kary cielesne                       411
23.5.2.4. Kary majątkowe                      411
23.5.2.5. Środki zabezpieczające                   412

Dział VIII. Historia instytucji procesu karnego

Rozdział 24. Średniowieczny proces skargowy                  417
24.1. Wszczęcie i przebieg procesu                        417
24.2. Zasady i środki dowodowe                         420
24.2.1. Legalna teoria dowodowa                      420
24.2.2. Przysięga                             421
24.2.3. Ordalia                              422
24.3. Środki odwoławcze 

Rozdział 25. Proces inkwizycyjny                        425
25.1. Geneza                                 425
25.2. Wszczęcie i przebieg procesu                        427
25.3. Zasady i środki dowodowe                         430
25.3.1. Legalna teoria dowodowa                      430
25.3.2. Przyznanie się do winy                       431
25.3.3. Tortury                              432
25.3.4. Świadkowie                            434
25.3.5. Kara za nieposłuszeństwo                      435
25.4. Pozycja oskarżonego                           435
25.5. Proces o czary

Rozdział 26. Nowoczesny proces mieszany                    439
26.1. Geneza                                 439
26.2. Przebieg procesu                             440&